दैनिक चालु वार्ता वृत्तसेवा-
रामायणातील महत्त्वपूर्ण आणि शक्तिशाली भूमिकेत असलेले शिवभक्त असलेले एक पात्र रावण हा त्याच्या बहुआयामी आणि बहुमुखी व्यक्तिमत्व यामुळे तो नेहमीच अभ्यासकांसाठी अभ्यासाचा विषय राहिला आहे. त्याचे बहुआयामी व्यक्तिमत्व म्हणजे तो मोठा शिवभक्त व विद्वान पंडित आहे. आपल्या भक्तीच्या सामर्थ्याने त्याने अमृत प्राप्त केलेले. त्याच्या हृदयात अमृत असतानाही त्याचा अंत मात्र झालेला दिसतो. अशी कोणती कारणे होती की त्याने कठीण तपश्चर्या करून अमृत मिळवले होते आणि त्या अमृताचा प्रभाव शेवटी नष्ट झाला होता. याशिवाय त्याला असलेले बहुमुख आणि त्यातील एक गर्दभमुख पाहता मनात प्रश्न निर्माण होऊन विचार करायला लावतात.या दृष्टांताचा नेमका अर्थ काय ? शिल्पकलेच्या जगतात त्याच्या शक्तीचे ,भक्तीचे ,बहुमुखी आणि बहुआयामी व्यक्तिमत्त्वाचे प्रदर्शन करणारे विविध शिल्प अनेक ठिकाणी सापडतात. अशाच काही शिल्पांच्या माध्यमातून त्याला ओळखण्याचा प्रयत्न या लेखात केला आहे.
पौराणिक वाङ्मयात आलेल्या उल्लेखाप्रमाणे दैत्यराज रावण हा मोठा शिवभक्त होता.आपले सुखाचे जीवन सोडून त्याने कैलास पर्वतावर राहून मोठ्या भक्ती भावाने अनेक वर्ष शिवदेवतेची आराधना केली. तो योग साधनेत तल्लीन झाला होता.परंतु तरीही शिवदेवता त्यास प्रसन्न झाले नाही. शिवदेवतेस प्रसन्न करून घेण्यासाठी रावणाने परत कठीणतम कठीण तपस्या करायला सुरुवात केली.त्याने अग्नी प्रज्वलित करून होम हवन सुरू केले. उन्हाळ्यात प्रखर उन्हात राहून आपल्या भोवती परत अग्निप्रज्वलित करून त्यामध्ये तो बसून राहिला आणि शिवदेवतेची आराधना करू लागला. पावसाळ्यात भर पावसात तो खुल्या मैदानात राहून तपश्चर्या करू लागला. थंडीच्या दिवसात कडाक्याच्या थंडीत राहून तो थंड पाण्यात उभे राहून शिव देवतेची आराधना करू लागला. तीनही ऋतूत त्याने मोठी तपस्या केली. परंतु ती सर्व निरर्थक ठरली. शिवदेवतेस प्रसन्न करून घेण्यासाठी शेवटी दैत्यराजरावनाने आपले एक एक मस्तक कापून शिवदेवतेस अर्पण करायला सुरुवात केली. अत्यंत विधीपूर्वक शिव आराधना करत त्याने आपले एक एक मस्तक कापून शिवदेवतेस अर्पण केले. पौराणिक वाङ्मयातील प्रस्तुत कथा भागावर आधारित रावणाचे शिवभक्ति दर्शविणारे अनेक शिल्प शिल्पकारांनी कलात्मक दृष्ट्या घडविलेले सापडतात. असेच एक शिल्प मार्कंडादेव नागपूर पासून साधारणतः 216 किलोमीटर आग्नेयस असलेल्या गावात येथील दशावतार मंदिराच्या बाहेर ठेवलेले आहे.(फोटो क्र.१) या शिल्पकलेतील रावण आसनस्थ आहे. त्याला तीन शिर आहेत. तो वीसभुजधारी असावा असे त्याच्या खंडित झालेल्या हातांच्या अवशेषांवरून स्पष्ट होते. त्याच्या उजवीकडच्या वरच्या हातात खंडित झालेला सुरा किंवा तलवार आहे. त्याद्वारे तो आपल्या मानेवर वार करण्याच्या तयारीत आहे.त्याखालील हाताने त्याने आपले उजवीकडील शीर पकडले असून तलवारीचा वार करताच ते शिर त्याला हातात घ्यावयाचे आहे. त्यापूर्वी एक शिर आधीच तोडून झालेले आहे आणि ते समोरच्या दोन हातात पकडले आहे. डावीकडच्या हातात सर्वात अगोदर तोडून झालेले एक शिर शिवाला अर्पण करताना दाखवले आहे. एकंदरीत सहा शिर शिवपिंडीस अर्पण केलेली आहेत सातवे शीर हातात तोडून ठेवले आहे. .उरलेल्या तीन शिरांपैकी एकावर तलवारीचा वार होत आहे अत्यंत तत्परतेने या सर्व क्रिया होत आहेत. हे सर्व करत असताना त्याचे सर्व हात या कार्यात गुंतलेले आहेत आणि सोबतच पूजा विधी सुद्धा सुरू आहे .त्याच्या डाव्या बाजूच्या खालील हातात घंटी असून घंटानाद सूरु आहे.तर एक हात आसनावर टेकवलेला आहे. बाजूला असलेले शिवलिंग त्याच्याच तोडून अर्पण केलेल्या शिराने झाकले गेले आहे. ही शिव पूजा आणखी संपली नाही त्याचे तीन डोके आणखी कापायचे राहिले आहेत.अर्थात पूजेचा हा मध्य आहे. रावणाची शिवभक्क्ती दर्शविणारे दुसरे शिल्प वेरूळ लेणीत शिल्पांकित केलेले पहायला मिळते . यामधील रावण करत असलेली शिवपूजा संपत आली आहे. कारण फक्त दहावे डोके तोडण्याच्या तयारीत तो आहे. बाकी नऊ शिर कापून शिवपिंडीस वाहून झाले आहेत. (फोटो क्र.२)कैलास मंदिरात वेरूळ लेणी क्रमांक सोळामधे ओवरीत असणाऱ्या शिल्पपटात रावणाची शिवभक्ती दर्शविणारे असे हे अभ्यासनीय शिल्प शिल्पांकित आहे. या शिल्पात मध्यभागी शिवपिंड असून तिच्या भोवती नऊ शिर आहेत .रावण शिवलिंगाला एक एक शीर अर्पण करत आहे.रावण आपल्या शिरांचा हार शिवदेवतेला अर्पण करतो आहे असे दिसते.या शिल्पातील रावण हा हनुमान बैठकीत असून त्यांने आपली मान थोडीशी पुढे झूकवली आहे आणि हातात सूरा आहे. आता तो आपले शेवटचे शीर कापण्याच्या तयारीत आहे. शिवभक्तीची प्रचिती करून देणारे ही बोलकी शिल्पकला रावणाच्या बहुमुखा विषयी मनात कुतूहल निर्माण करते.
प्रा. डॉ.सीमा नानवटे(डोल्हारे)
मूर्तिकलाअभ्यासक